-

Pioter : Kiedy bogowie zorientowali się, że nie są w stanie zmienić tego co już się stało, stworzyli historyków.

Zagadkowy relikwiarz

Tak ostatnio zacząłem przeglądać relikwiarze hermowe, które zachowały się do naszych czasów. I prócz hermy św Zygmunta w zbiorach katedralnych muzeów znajdują się również inne przykłady tej późnośredniowiecznej sztuki sakralnej. I tak - na Zamku w Malborku jest relikwiarz św Barbary z HeliopolisW Lidzbarku Warmińskim jest relikwiarz św Idy z Herzfeldu, wnuczki Karola MłotaW klasztorze w Żarnowcu relikwiarz św Urszuli z Kolonii, córki króla Donauta z Kornwaliiwe Wrocławiu zaś znajdują się relikwiarze św Jadwigi z Andechs, księżnej śląskiej, żony księcia Henryka Brodategośw Heleny, matki cesarza Konstantyna Wielkiego oraz relikwiarz św Doroty.

I ten ostatni relikwiarz jest dla mnie zagadką. Jak bowiem widać korony na relikwiarzach przeznaczionych na fragmenty czaszek świętych pojawiają się wyłącznie w przypadku głów koronowanych lub pochodzących z rodu królewskiego. A ten relikwiarz przypisywany jest św Dorocie z Cezarei, wprawdzie córce rzymskiego senatora, ale jednak nie pochodzącej z królewskiego rodu. Do tego ten akurat relikwiarz nigdy nie był wystawiany w kościele. Był on bowiem częścią wyposażenia ratusza wrocławskiego, a dokładniej znajdującej się tam kaplicy. Ufundowany został do tego na pamiątkę zjazdu króla Polski Kazimierza III z cesarzem Rzymu i królem Czech Karolem IV. Zjazdu, w trakcie którego zrzeczono się wzajemnych pretensji do panowania nad ziemiami faktycznie leżącymi już w domenach drugich władców, czyli po prostu uznano w końcu status quo.

I akurat ta święta jakoś mało pasuje do takiego wydarzenia. Wyjaśnienia historyków, że związany jest on z fundacją kościoła św Stanisława, Wacława i Doroty (przy czym św Stanisław to patron Polski, św Wacław to patron Czech, a św Dorota to patronka niemieckich osadników na Śląsku) są dość mało przekonujące. W księdze rachunkowej ratusza wrocławskeigo jest on bowiem wspomniany już w 1445 roku, (fundacja cesarza dotycząca kościoła jest z roku 1351) i dość mało prawdopodobne jest, aby parafia zastawiła u władz miejskich relikwie patrona kościoła, a nawet gdyby, to nie próbowała ich później odzyskać, bowiem herma św Doroty była w posiadaniu miasta Wrocław aż do 1945 roku.

Jeszcze dziwniejszy jest wybór patronki i określenie jej jako patronkę niemieckich osadników. Ponieważ większość ówczesnych osadników przybywała z przeludnionej Nadrenii bardziej w tym miejscu pasowałby wybór na patronkę niemieckich osadników św Urszuli z Kolonii. Zresztą legenda o takim wyjaśnieniu wzięła się z błędnego odczytania kartusza herbowego nad kościołem:Znajdujące się na nim herby odnoszą się akurat wyłącznie do fundatora kościoła, cesarza Karola IV, który występuje tu zarówno jako cesarz Rzeszy, król Czech oraz książę Śląska.

Jednak w żaden sposób nie pomaga to w rozszyfrowaniu tajemnicy tego relikwiarza.



tagi: wrocław  relikwiarz  herma  św dorota 

Pioter
28 lipca 2023 08:14
20     1564    4 zaloguj sie by polubić

Komentarze:

OjciecDyrektor @Pioter
28 lipca 2023 09:20

Patronka górników - to chyba jest własciwy trop. Jskieś porozumienie Kazika z cysorzem odnośnie eksploatacji surowców mineralnych na Śląsku. Tajne rzecz jasna. 

No bo co innego? Kapadocja chyba tutaj nie jest kluczowa. 

zaloguj się by móc komentować

Pioter @OjciecDyrektor 28 lipca 2023 09:20
28 lipca 2023 09:35

Nie. Te reszta relikwiarzy to tylko ilustracja do zagadki.

Pozatym Kazimierz zrzekł się uroczyście praw do Śląska, a Karol zrzekł się praw do korony polskiej. Uzgodnili więc wygaszenie na przyszłość jakichkolwiek casus belli pomiędzy Polską a Czechami.

Dlatego został ufundowany kościół we Wrocławiu i stąd wziął się tam ten relikwiarz.

Chodzi mi o to, że ten relikwiarz św Doroty jest ukoronowany, a żadna św Dorota o której wiem z królewskiego rodu nie pochodziła.

zaloguj się by móc komentować

OjciecDyrektor @Pioter 28 lipca 2023 09:35
28 lipca 2023 10:00

No fakt...lekko niewyspany jestem. Cała notka o koronie a nie św. Dorocie....no prawie cała...:).

 

Może panowie na K odwoływali się w swej genealogii do owej rodziny senatorskiej?  To było bardzo popularne hobby.

zaloguj się by móc komentować


Pioter @OjciecDyrektor 28 lipca 2023 10:00
28 lipca 2023 10:27

Chyba nie. Karol Luksemburski był ostatnim koronowanym królem Burgundii. Koronacja ta miała miejsce w 1365 w Arelat. Rok wcześniej w Krakowie doszło do spotkania w Krakowie zwanego u nas Uczta u Wierzynka. Uzgadniano jak widać nie tylko sprawy Cypru i sukcjesji na tronach Polski i Węgier.

zaloguj się by móc komentować

Pioter @atelin 28 lipca 2023 10:08
28 lipca 2023 10:28

No nie wiem. W końcu wywodzą jej ród od króla Dawida.

zaloguj się by móc komentować

OjciecDyrektor @Pioter 28 lipca 2023 10:27
28 lipca 2023 10:35

U Wierzynka to był narada pod auspicjami Genui na temat gigantycznego projektu pod nazwą "Handel euroazjatycki". Obecność Cypru jest na to dowodem. 

Czyli oni we Wrocku ustalali bilateralnie, kto jaką dolę z tego projektu otrzyma albo naradzali sie jak wycisnąć od Genui większy procent. A te sprawy sukcesji śląskiej to chyba był wymóg stawiany przez Genuę ("ma być spokój, macie się dogadać, bo jest dużo kasy do zarobienia") i oni i tak musieli to załatwić polubownie - nie mieli wyjścia. 

No ale w takim razie ta Kapadocja ma chyba jednak jakieś przesłanie. Tylko kompletnie nie wiem jakie.

zaloguj się by móc komentować

Pioter @OjciecDyrektor 28 lipca 2023 10:35
28 lipca 2023 10:42

Mniej więcej w sto lat wcześniej w tureckiej już Kapadocji działał niejaki Haji Bektasz, uznany za świętego muzułmańskiego. Jego nauki były później niezbędne do tworzenia przez Osmanów armi nowego wzoru, zwanej janczarami.

zaloguj się by móc komentować

Matka-Scypiona @atelin 28 lipca 2023 10:08
28 lipca 2023 10:48

Pochodziła z rodu Aarona, pokolenia Lewiego, św Tomasz z Akwinu wywodzi rodowód św Joachima z plemienia Judy, czyli to dom Daeida

zaloguj się by móc komentować

Pioter @Matka-Scypiona 28 lipca 2023 10:48
28 lipca 2023 10:58

Poza tym nikt nie kwestionował jej tytułu Królowa Nieba i Ziemi

zaloguj się by móc komentować

umami @Pioter
28 lipca 2023 11:51

Jeśli chodzi o tych osadników to znalazłem coś takiego:

Dokument fundacyjny mówiący o powstaniu świątyni pochodzi z 1351 roku. Upamiętniał on spotkanie królów Polski i Czech oraz cesarza niemieckiego. Ten ostatni starał się o wydzielenie biskupstwa wrocławskiego spod rządów archidiecezji w Gnieźnie i przekazania go pod archidiecezję w Pradze. Starania te spełzły na niczym i tak do 1821 roku biskupstwo wrocławskie było podległe Gnieznu. Spotkanie to zaowocowało jednak planami wzniesienia nowej świątyni. Zaraz po nim miało miejsce położenie kamienia węgielnego, pomiędzy starą a nową bramą Świdnicką. Patronami kościoła zostali męczennicy związani z historią Polski, Czech i Niemiec, odpowiednio: święty Stanisław, święty Wacław i święta Dorota.

Zobacz świątynię na zdjęciachPod koniec XIV stulecia coraz częściej mówiło się o powstającej świątyni jako o kościele świętej Doroty. Budowę rozpoczęto w 1354 roku i zakończono ją w XV stuleciu. Pierwsze powstało prezbiterium posiadające pięć przęseł, a także wieżę z dzwonnicą. Wznoszenie nawy przypadło na koniec XIV wieku. Od 1400 roku głównym budowniczym został syn Piotra Parlera, również Piotr. Był to rzemieślnik związany z praskim gotykiem, któremu obecny kościół zawdzięcza swoją piękną formę. W połowie XV wieku część kościoła runęła. Parafianie zebrali jednak odpowiednią ilość pieniędzy na odbudowanie budynku. Wówczas mieściło się w nim aż 15 ołtarzy.

(https://www.tuwroclaw.com/wiadomosci,poznaj-burzliwa-historie-wroclawskiej-swiatyni,wia5-3267-28910.html)

Karol I to cesarz Karol IV, więc nie spotkały się 3 koronowane głowy tylko 2. A ten splot polsko-czesko-niemiecki, najwyraźniej, ma współgrać z historią miasta (bo i Czesi, i Polacy, i Niemcy nim władali na przestrzeni wieków).
Tu konkretnie chodzi o polsko-czeskie relacje ale Karol I został też królem Rzymian (Niemiec) w 1347, więc są i Niemcy. Cesarzem rzymskim (niemieckim) dopiero w 1355.

W początkach rządów Karola IV formalnie trwała również wojna polsko-czeska o Śląsk, zakończona 22 listopada 1348 pokojem namysłowskim.
(https://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_IV_Luksemburski)

Po dwóch niszczycielskich pożarach w latach 1342 i 1344 król czeski Karol I (późniejszy cesarz Karol IV) kazał wybudować nową dzielnicę po drugiej stronie Oławy na południu Wrocławia w ramach odbudowy miasta będącego wówczas pod zwierzchnictwem czeskim . W 1351 podpisał  akt erekcyjny  potwierdzony w 1354 przez papieża Innocentego VI. pod założenie tam klasztoru i kościoła . Patronami kościoła wyznaczył czeskiego świętego narodowego WacławaStanisława z Krakowa i Dorotheę z CezareiNazwa Dorotheenkirche szybko przyjęła się wśród ludzi.
(https://de.wikipedia.org/wiki/St._Dorothea,_Wenzel_und_Stanislaus_(Breslau))

Jeśli chodzi o św. Dorotę:

Wraz z trzema Świętymi Wspomożycielami Małgorzatą z Antiochii , Katarzyną Aleksandryjską i Barbarą z Nikomedii , św. Dorothea [należy] do grupy tzw. Virgines capitales , wielkich świętych dziewic.
(https://de.wikipedia.org/wiki/Dorothea_(Heilige))

Grupa określana jako (quattuor) virgines capitales obejmuje czterech dziewiczych męczenników wczesnego kościoła. Tymi męczennikami, określanymi również w literaturze jako cztery doskonałe (święte) dziewice [1] lub jako cztery główne dziewice [2], są Katarzyna , Małgorzata , Barbara i Dorota.3 Trzy z tych virgines capitales również należą do czternastu Świętych Wspomożycieli .

Te cztery dziewice są często przedstawiane razem lub z Maryją Dziewicą w centrum ikonografii . Sporadycznie zamiast klasycznej sekwencji z Dorotheą pojawia się także św. Urszula lub jej atrybut, strzała, ukazany jest w rękach św. Dorothei. [4] Przedstawienie czterech głównych dziewic jest zwykle podformą typu Virgo inter virgines , która przedstawia Maryję w otoczeniu dziewiczych męczenników.

(
https://de.wikipedia.org/wiki/Virgines_capitales)

 

zaloguj się by móc komentować

Pioter @umami 28 lipca 2023 11:51
28 lipca 2023 11:59

To i tak nijak nie tłumaczy korony na tym konkretnym relikwiarzu.

zaloguj się by móc komentować

umami @Pioter 28 lipca 2023 11:59
28 lipca 2023 13:18

Tu św. Dorota z Budapesztu
http://martyrologium.blogspot.com/2010/02/sw-dorota-z-cezarei.html
Tu z Brzegu:
https://silesia.edu.pl/index.php/Św._Dorota

Ta wrocławska ma bardzo kwiecistą koronę.

A sugerujesz jakąś pomyłkę? Że to św. Dorota z Aleskandrii?

zaloguj się by móc komentować


Pioter @umami 28 lipca 2023 13:18
28 lipca 2023 13:46

Sugeruję, że obecnie coś jest pomieszane w ikonografii i jej legendowaniu. Ewentualnie to wcale nie jest ta św Drorota, o której próbują nam opowiadać. Tylko, że innej z przed XIII w jakoś nie widzę. I nie widzę też żadnej księżnej, królowej czy cesarzowej o tym imieniu. Po prostu coś mi tu nie pasuje.

zaloguj się by móc komentować

umami @Pioter 28 lipca 2023 13:46
28 lipca 2023 17:08

Czytasz po niemiecku, jeśli się nie mylę, trafiłem na takie opracowanie:
https://www.academia.edu/37492070/Die_Kirche_der_hll_Wenzel_Stanislaus_und_Dorothea_in_Breslau_und_ihre_Stellung_in_staatspolitischen_Denken_Karls_IV

Die Gründungsurkunde des Klosters der Augustiner-Eremiten wurde schon am 24. November 1351 herausgegeben, aber die Erwerbung der Grundstücke von Breslauer Bürgern 15) zeugt von einer früheren Auswahl des Ortes, Nachdem Karl IV. Papst Innozenz VI. über die Gründung eines neuen Klosters und einer Kirche unter dem Namen Sanctus Wenzeslaus, Stanislaus et Dorothea 16) berichtet hatte, wurde diese als seine bedeutendste Stiftung von Avignon im Jahre 1354 bestätigt cum ecclesia cimeterio, companali, campanis et allis necesariis officinis fundatum pariter et constructum, 17) was auch in den Worten situm fore dinsocitur der Urkunde aus dem Jahre 1361 rekapituliert wird. 18)

przyp. 16
Als Erster hat die Quellen zu diesem Sakralbau schon im ersten Viertel des 17. Jahrhunderts Johann Schifus in dem Werk Neu vermehrte schlesische Chronica, Leipzig 1625 publiziert. Dann hat die Kirche Friedrich Albert Zimmerman in seinem Werk Beiträge zur Beschreibung von Schlesien berücksichtigt. Aus dem 19. Jahrhundert können z.B. die Topografien von K. A. Menzl oder J. Heyne, erwähnt werden.

potem:

Gleichzeitig wurde hier die sich neu formulierende Beziehung der Stadt und des Fürstentums zu Böhmen betont, und insbesondere die früheren Verbindungen zwischen der böhmischen und polnischen Kirchenprovinz vor dem Hintergrund der hagiografischen Tradition, die paradoxerweise die königliche Tradition nutzte, aber treffend den Akzent auf Böhmen legte. Umgekehrt wurde das Patrozinium der heiligen Dorothea absichtlich mit Rücksicht auf ihre Beliebtheit in der Stadt gewählt, wovon zwei ihrer Reliquien zeugen, die in der Kapelle des Rathauses aufbewahrt werden. Eben die Beliebtheit der Heiligen und die Unkenntnis oder genauer gesagt ein späteres Missverständnis der Wahl Karls seitens der Stadt und ihrer Bewohner führten zur Bevorzugung der heiligen Dorothea als Hauptpatronin der Kirche. Erstmals liest man über St. Dorothea im Jahre 1381.

Przeczytaj całość pod linkiem, bo to krótkie wyjaśnienie, które coś może wyjaśni; mowa np. o 2 relikwiach św. Doroty w Ratuszu, ale o pomyłkę, że to nie św. Dorota, raczej nie chodzi.
 

zaloguj się by móc komentować

Pioter @umami 28 lipca 2023 17:08
28 lipca 2023 17:52

Czyli kościół jest późniejszy niż relikwiarz, który był tam wcześniej, prawdopodobnie przywieziony z Nadrenii (jak relikwiarz św Urszuli z powyższej notki). Tylko, że ikonografia (korona) nie pasuje akurat do tej świętej. Być może to jakaś inna irlandzka czy brytyjska księżniczka o greckim imieniu Dorothea, która została zamęczona w tym samym czasie co św Urszula. A później kult męczennicy i świętej Doroty z Cezarei zlał się w jedno.

zaloguj się by móc komentować

umami @Pioter 28 lipca 2023 17:52
28 lipca 2023 22:59

Niewątpliwie relikwie są wcześniejsze :) Nie wiem czemu akurat Nadrenia albo Irlandia czy Anglia. Sądząc po tym, że dorota była bardzo popularną świętą na Węgrzech, równie dobrze mogła zawitać tam z Francji. Ale nie upieram się. Z ciekawości wybiorę się obejrzeć te relikwie, może coś tam wyczytam.

zaloguj się by móc komentować

umami @Pioter 28 lipca 2023 17:52
29 lipca 2023 18:21

Jeszcze takie informacje:

Historia relikwiarza

Złotnicze arcydzieło anonimowego twórcy datowane jest przez badaczy na 1. ćw. XV w., a za miejsce jego powstania uważa się zarówno Wrocław, jak i warsztaty w węgierskiej Budzie. Relikwiarz św. Doroty był wzmiankowany po raz pierwszy w księdze rachunkowej wrocławskiego ratusza z 1445 r. Zapewne już wcześniej znajdował się w kaplicy ratuszowej pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty.

– Relikwiarz jest kombinacją elementów starszych (samo popiersie świętej – być może wykonane we Wrocławiu) i powstałych później (cokół wraz z ornamentalną bordiurą i korona), na przełomie XV i XVI w., wiązanych ze złotnictwem węgierskim – wyjaśnia Jacek Witecki, kustosz Działu Metali.

– Relikwiarz, usunięty w czasach reformacji i na długo zapomniany, został przekazany w 1869 r. do zbiorów Muzeum Starożytności Śląskich we Wrocławiu. W 1945 r. trafił do Muzeum Narodowego w Warszawie. Usunięto z niego wówczas relikwie świętej. We Wrocławiu był eksponowany przez wiele lat jako stały depozyt, a w 2001 r. decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego stał się częścią kolekcji Muzeum Narodowego we Wrocławiu. W 2000 r. do katedry wrocławskiej przekazano relikwie czaszki świętej, które przechowywane są obecnie we współcześnie wykonanym relikwiarzu.

https://www.radiowroclaw.pl/articles/view/71024/Herma-swietej-Doroty-arcydzielo-zlotnictwa-w-nowej-odslonie

Korona jest więc dodana później.

Na owalnym cokole hermy umieszczono w medalionach relikwie świętych: Walentego, Marty, Tomasza, Scholastyki, Wawrzyńca i Agnus Dei papieża Piusa II. Wciąż znajdują się w relikwiarzu. Natomiast nie ma już w hermie szczątków św. Doroty.

https://wroclaw.wyborcza.pl/wroclaw/7,35771,22485340,herma-sw-doroty-w-nowej-odslonie.html

Te medaliony widać na starych rycinach.
https://polska-org.pl/3624480,Wroclaw,Relikwiarz_hermowy_sw_Doroty.html
albo tu 

Z tej książki 
(Geschichte des ehemaligen Museums schlesischer Altertümer von Hans Seger)
jeszcze taki:

(...)
Da sind zunächst eine Anzahl kirchlicher Gerätschaften, meist silberne Reliquiare aus der Zeit des ausgehenden Mittelalters. 1) Wir wissen, dass sich im Rathaus seit 1345 eine Kapelle befand — der spätere Fürstensaal — , worin vor den Ratssitzungen die Messe gelesen wurde. Was liegt also näher, als dass die Kultgeräte des Archivs ursprünglich zu dieser Kapelle gehört haben? Von dem Hauptstück, der lebensgrossen Büste der heiligen Dorothea, deren Inneres den Schädel und die Kinnlade der Heiligen und andere Reliquien birgt, ist dies auch zu beweisen. In der um 1510 verfassten Descriptio Vratislaviae von Bartholomäus Sthenus (Stein) 2) heisst es bei der Beschreibung des Rathauses: „Ibidem, sed ad orientem sacellum est cum ara, ubi sanctae Dorotheae servatur caput, et sacrificia coram inituris consilia peraguntur." Damals stand also die Büste in dem als Altarraum benutzten Osterker des Fürstensaales. Der Zufall hat uns aber von ihrer Existenz ein noch beträchtlich älteres Zeugnis aufbewahrt. Unter den Baurechnungen des Rathauses wird nämlich zum Jahre 1445 auch folgender Posten aufgeführt: „Item III flor. vor 1 Brille zu Sand Dorothee haupte."3) Dass mit der „Brille" die runde Kristallscheibe auf dem Scheitel unsrer Büste gemeint ist, durch die man die Hauptreliquien betrachten kann, darf wohl als ausgemacht gelten. Fraglich ist nur, ob sich die Rechnung auf den Ersatz des Glases oder auf seine erste Anfertigung bezieht. Im zweiten Falle müsste man sich natüriich auch das Reliquiar selbst nicht lange vorher entstanden denken, eine Annahme, der weder die stilistische Behandlung des Kopfes noch der unter den Reliquien befindliche Agnus Dei Pius II (1458—1464) widerspricht. 4)

Wenn wir dem sonst freilich nicht sehr zuveriässigen Martin Radeck, Verfasser eines lateinischen Lobgedichtes auf die Stadt Breslau vom Jahre 1557, Glauben schenken, so pflegte man die Büste, vielleicht am Feste der Heiligen, in feierlicher Prozession herumzutragen.5) Mit der Einführung der Reformation hörte dieser Brauch, wie überhaupt die gottesdienstliche Verwendung des Reliquiars, selbstverständlich auf. Es wurde aus der Kapelle entfernt und wanderte in die benachbarte Schatzkammer.

1) Vgl. Schles. Vorz. Bd. II, S. 3.
2) Herausgeg. v. Joh. Theoph. Kunisch, Breslau 1832, S. 6.
3) Lüdecke u. Schulz, Das Rathaus zu Breslau, Berlin und Breslau 1868, S. 7, Anm. 32 u. 48.
4) Von Interesse ist die Mitteilung der Acta Sanctorum (Febr., Tom. I., Antwerp. 1658, S. 773), dass in der Carmeliterkirche zu Cöln gleichfalls die Kinnlade der h. Dorothea, und zwar auch hier in einer silbernen Herme eingeschlossen, gezeigt wurde. Der Schädel soll nach derselben Quelle von Karl IV. nach Prag oder Burg Karlstein gebracht worden sein.

5) In insignia senatus populique Vratislaviensis carmen, p. 2: Caput Dorotheae.

Sed quid foemineo sibi vult diadema supinum
Suppositum capiti? capiti, quod luce corusca
Divini cingunt radii, quod flava decorat
Caesaries, nudique humeri, quaenam ista virago?
Fallor an hoc sanctae caput est illustre puellae,
Divini a Graiis cui sunt data nomina doni,
Quodque stato totam nostri meminere parentes
Tempore gestatum solenniter esse per urbem:
Vana superstitio veri dum nescia cultus
Ritibus iniussis corda illaqueata teneret.

Radeck hielt das Bild Johannes des Evangelisten im Breslauer Stadtwappen für das der heil. Dorothea und für eine Abbildung des Reliquiars. Diese Ansicht hat Luchs (Schles. Landes- und Städtewappen, Schles. Vorz. Bd. IV, S. 20 ff.) sich zu eigen gemacht und zu beweisen gesucht. Ihre Haltlosigkeit hat Roehl (Siegel und Wappen der Stadt Breslau, Breslau 1900, S. 35) nachgewiesen.


Ciekawe, czy ktoś to przetłumaczył na polski?

Może więc to jest 100-procentowa św. Dorota, tylko doklejono jej później koronę. Swoją drogą, świetne wykonanie. Cały ten relikwiarz to majstersztyk.

zaloguj się by móc komentować

MarekBielany @Pioter
31 lipca 2023 21:25

Kartusz herbowy nad kościołem ...

Jestem przyzwyczajony do śladów po zamurowaniu.

 

Te takie tam bielsze.

 

 

P.S.

Dobrze zabezpieczyli swoje tyły, parę mil do domu.

stemplariusze

 

 

zaloguj się by móc komentować

zaloguj się by móc komentować