W ramach promocji książki Kazimierza Zakrzewskiego przedstawiam Państwu jej wstęp i informuję, że 1/3 całego nakładu została w dniu wczorajszym sprzedana, za co serdecznie dziękuję. Jeśli tylko mój paczkomat się nie zapcha (edit 7:07 nie zapchał się) od ilości przesyłek to zakupione książki powinny do Państwa dotrzeć do końca tygodnia.

L. Hartmann sformułował następującą tezę: U progu V-go stulecia stoi Stylichon, u końca tego wieku Teodoryk. Różnice w stanowisku obu tych osobistości okazują drogę, jaka została przebieżona w ciągu wieku, ich podobieństwo, wewnętrzną ciągłość ewolucji.
Niniejsza teza może dla nas posłużyć za punkt wyjścia w badaniach nad dziejami V-go wieku, będącymi zarazem dziejami upadku cesarstwa rzymskiego na Zachodzie. Przy tym wypada zaznaczyć, że nauka niemiecka, patrząc na katastrofę narodowości rzymskiej z własnego stanowiska
obserwacyjnego, uwypukla przede wszystkim dziejowe znaczenie elementów germańskich w owej epoce. Natomiast w świetle dotychczasowych rezultatów nauki, w której przeważają badacze niemieccy, niedostatecznie występuje rola elementu rzymskiego a przede wszystkim  nieprzerwana wewnętrzna jego ewolucja. Rezultatem tzw. wędrówki narodów była transformacja świata rzymskiego, ale nie jego zupełny upadek. Jeszcze w końcu VI-go wieku narodowość  rzymska wydaje z siebie postaci tej miary, co papież Grzegorz Wielki, ostateczny twórca systemu polityczno-społecznego, będącego jedną z dziejowych dźwigni, oddziaływujących aż po nasze czasy.
Podkreślając różnicę w punkcie wyjścia, jaka nas dzieli od nauki niemieckiej, musimy do pewnego stopnia usprawiedliwić się z obranego tematu. Nie zajmuje nas postać Stylichona, jako Germana, piastującego po raz pierwszy w tym zakresie legalne rządy na całym Zachodzie cesarstwa,
ale jego działalność jako Rzymianina i kierownika polityki rzymskiej, oraz modyfikacja narodowości rzymskiej, związana z działaniami opiekuna synów Teodozjusza. Dlatego też wzięliśmy w zakres naszych rozważań przede wszystkim ostatnie lata Stylichona, w których wystąpiły plastycznie
nurtujące narodowość rzymską prądy polityczne, oraz zarysował się konflikt będących w grze czynników, z których wymienimy następujące: element dworski, patrycjusza (t j. Stylichona) jako wodza armii, senat i germańskie wędrowne królestwo Alaryka. Widzimy więc z jednej strony element rzymski, silnie przesiąknięty anty germańskimi tendencjami, które można określić jako nacjonalistyczne, oraz element germański, mówiąc językiem ówczesnym barbarzyński.

W łonie samego elementu rzymskiego zarysowuje się przeciwieństwo między patrycjuszem i jego partią a dworem — i między dworem, a opozycją senacką. Wysiłek patrycjusza, zmierzający do ogólnej koordynacji kończy się nieszczęśliwie i pociąga za sobą jego katastrofę osobistą,
i w dalszym następstwie doniosłą katastrofę państwa. W działalności Stylichona dominują dwa problemy polityczne : uregulowanie stosunku do wschodniej części państwa, nie pozostającej pod jego rządami, innymi słowy do drugiego rządu rzymskiego, rezydującego w Konstantynopolu, oraz rozwiązanie kwestii gockiej. W obu kierunkach Stylichon nie uzyskał powodzenia. Dlatego musimy sobie zadać pytanie, w jakim stopniu jego działania przyczyniły się do postępującego upadku cesarstwa rzymskiego i społeczeństwa antycznego. Ale odpowiedź nie będzie wcale łatwa.
Najsubtelniejsze i najbardziej wyczerpujące badania nie rozwiążą decydująco problemu, czy upadek cywilizacji antycznej był następstwem przyczyn wewnętrznych, czy też dokonał się na skutek zewnętrznego najazdu. Ostatnie dociekania tej kwestii idą niewątpliwie po linii pierwszego
z obu alternatywnych rozwiązań. W tym kierunku zmierzają wywody słynnego O. Spenglera, podobnie usiłuje rozwiązać nasz problem Guglielmo Ferrero. Trzeba jednak pamiętać, że pomimo wszelkich załamań społeczeństwo antyczne trwa tak długo dopóki nie następuje jego likwidacja pod wpływem czynników zewnętrznych (państwo Franków, Longobardowie w Italii od r. 568, Arabowie na Wschodzie i w Afryce). Musimy więc obstawać przy tym, że wprawdzie wewnętrzne przesilenie przyczyniło się do sukcesu czynników zewnętrznych, ale ostateczny powód upadku cywilizacji antycznej leży w interwencji tych czynników.

Cywilizacja współczesna, pomimo że nie obejmuje wszystkich ludów, nie zna problemu zewnętrznego, który stanowi jedną ze stron zasadniczych t zw. cywilizacji antycznej. Już za czasów Arystotelesa zdawano sobie sprawę z doniosłości tego problematu. W głębokiem ujęciu Arystoteles w Polityce przedstawia sytuację republik greckich między barbarzyńcami europejskimi z jednej strony, Pozwalamy sobie jednak wspomnieć dyskusje toczone na temat t zw. niebezpieczeństwa żółtego, oraz udziału wojsk kolonialnych w wojnie światowej. a despocjami azjatyckimi z drugiej. W stosunku do świata zewnętrznego cesarstwo rzymskie, ostateczna forma państwowa, jaką wydała cywilizacja antyczna, zajmowało
postawę defensywną na obu frontach: na linii Renu i Dunaju w Europie oraz na Eufracie w Azji. Ta postawa obronna była początkowo nie dobrowolna, lecz narzucona wobec nieudanych prób podboju Germani z jednej strony, a Iranu z drugiej. W rezygnacji z dalszego rozszerzania się, nieuniknionej ze względu na brak dostatecznych sił w obrębie świata cywilizacji antycznej, tkwił już zarodek przyszłej katastrofy. Świat zewnętrzny egzystował dalej, mnożąc się, dojrzewając do natarcia, wyciągając w powolnym procesie z obrębu cesarstwa najważniejszy nervus rerum, a mianowicie złoto. A wszelkie zmagania, jakie cesarstwo prowadziło, zrazu w obronie swych granic, następnie już w obronie samego bytu, odbywały się stale pod znakiem fatalnej dwufrontowości. Owa dwufrontowość zaciążyła także nad ostatnim wysiłkiem, zmierzającym do ocalenia cesarstwa, jaki był podjęty przez cesarza Justyniana. Aby zlikwidować królestwa germańskie, utworzone w zachodnich połaciach
cesarstwa, musiał on opłacać haracz swojemu sąsiadowi wschodniemu, Sassanidom; ten upokarzający środek nie zapobiegł jednak inwazji ze Wschodu za następców Justyniana, połączonej z bankructwem idei justyniańskich na Zachodzie i z transformacją imperium rzymskiego na
cesarstwo grecko- bizantyjskie.

Nie mając już więcej powrócić do tej kwestii, pragniemy zauważyć, że w działaniach Stylichona dwufrontowość cesarstwa także odegrała swoją rolę. Jeżeli rząd wschodni prawie zupełnie nie wziął udziału w usiłowaniach, zmierzających do zatrzymania wędrówki narodów na linii Dunaju, to — poza wszelkimi momentami natury wewnętrznej — przyczynił się do tego fakt, że siły cesarstwa na Wschodzie były ustawicznie zaangażowane na froncie azjatyckim. Ten problem zewnętrzny miał jeszcze swoją drugą stronę. Nieustanny napływ do cesarstwa czynników zewnętrznych, połączony z asymilacją tychże, miał wielkie znaczenie dla dalszego rozwoju cywilizacji. W ten sposób element inwazyjny stanowił zarazem czynnik nieustającej regeneracji, przekreślający niebezpieczeństwa, płynące z wyradzania się rasy, stanowiącego następstwo skomplikowanych, ale dobrze znanych objawów, związanych z cywilizacją i z tego, co Otto Seeck nazywa das Ausrotten der Besten. Tak więc, w świecie zewnętrznym znajdowały się zapasy młodych sił, nieustannie zasilających stare społeczeństwo. Wprawdzie na skutek poszczególnych inwazji, jak na przykład wielkiej inwazji gockiej w r. 378, albo la grande invasion do Galii za Stylichona asymilacja była bardzo trudna, ale nie wydawała się niemożliwą;
pracowali też nad nią nie tylko przedstawiciele starej cywilizacji i dominującej w jej łonie od pocz. IV-go wieku młodej religii, ale także reprezentanci elementów barbarzyńskich. Dlaczego asymilacja en somme nie udała się w ramach narodowości rzymskiej i doszła do skutku dopiero w obrębie średniowiecznych narodów romańskich ? tego nie można wyjaśnić nazbyt prosto, ani przez kryzys wewnętrzny, ponieważ ten kryzys osiągnął swoje apogeum już w III-cim wieku, a następnie został częściowo opanowany, ani przez nagłość i rozmiary inwazji, ponieważ trwała ona bez mała przez dwa wieki (od wędrówki Gotów w r. 375 do najazdu Longobardów w r. 568) i rozłożyła się na szereg agresji
cząstkowych. Na pytanie, dlaczego cesarstwo rzymskie nie zasymilowało fali wdzierających się doń elementów germańskich, można odpowiedzieć tylko po szczegółowym rozważeniu wszystkich momentów inwazji — odpowiedź daje więc całokształt dziejów upadku cesarstwa.
W końcu IV-go wieku zadanie polegało na likwidacji inwazji elementu gockiego (ściślej: wizygockiego), który wtargnął do cesarstwa w r. 375 i od tego czasu stanowił czynnik nieustającego niepokoju. Wbrew panującym we nowoczesnej nauce tendencjom musimy wierzyć współczesnym wydarzeniom świadectwom, według których liczba Gotów była bardzo duża. Według Eunapiosa pod Fritigernem za zgodą władz rzymskich przeszło Dunaj około 200 tysięcy osobników. Ammianus Marcellinus podaje, że urzędnicy rzymscy nie mogli policzyć napływających. W następnym roku już wbrew woli rządu rzymskiego wtargnęła do państwa druga podobna horda pod Safraksem i Alateuszem, a od tego czasu granica Dunaju była na oścież otwarta dla niepożądanych przybyszów. Ten stan rzeczy wywołał następujący okrzyk skargi z ust św. Hieronima15 od dwudziestu lat i więcej codziennie między Konstantynopolem i Alpami Julijskimi leje się krew rzymska. Scytię, Trację, Macedonię, Dardanię, Dację, Tesalię, Achaję, Epir, Dalmację i prowincje panońskie pustoszą, wleką i rabują: Got, Sarmata, Kwadyjczyk, Alemańczyk i Alan, Hunowie, Wandalowie i Sarmaci . Zastrzegając, że słowa te były pisane po śmierci Teodozjusza, a więc pod świeżym wrażeniem inwazji Alaryka
i że przebija się w nich color rethoricus, musimy przyjąć na podstawie Hieronima, że Teodozjuszowi nigdy nie udało się przywrócić stałego kordonu na linii Dunaju. Mimo to posunął on naprzód dzieło asymilacji czynnika gockiego, którego nie podobna było wyprzeć. Goci, którzy wcale nie mieli żadnej nationale Politik chętnie poddawali się władzom rzymskim i otrzymywali od nich ziemię, jako foederati. Niewątpliwie w łonie samych Gotów rozwinęła się wewnętrzna walka na tle asymilacji. Za Teodozjusza jej rzecznikiem był Fravitta, który uzyskał obywatelstwo
rzymskie, wszedł potem do senatu, uzyskał konsulat i jako poganin znalazł się w łonie obozu pogańskiego, czyli helleńskiego w starym społeczeństwie - Jego przeciwnikiem  był Eriulf. Miarą gwałtowności sporów, jakie romanizacja wywołała między Gotami, jest fakt, że Fravitta sam
zamordował Eriulfa w pałacu cesarskim w Konstantynopolu.

Śmierć Teodozjusza nastąpiła jednak w chwili, w której dzieło asymilacji było dalekie od ukończenia i wywołała odnowienie wszelkich trudności. Na wiadomość o tym fakcie pewna grupa Gotów, rozgoryczonych zawodem, który ich dopiero co spotkał, kiedy w kampanii przeciw uzurpatorowi
Eugeniuszowi ponieśli poważne straty i zostali z Italii odesłani do Ilirykum, jako element niepewny, podjęła powstanie. Naczelnikiem swoim, czyli królem — rex, obrali oporni Alaryka z rodu Baltów . Czy Alaryk wyszedł z obozu zwolenników Eriulfa, trudno odpowiedzieć. W każdym razie
służył w armii Teodozjusza pod Gainasem, który był dowódcą wszystkich foederati gockich. W nauce niemieckiej utarł się pogląd, że Alaryk był rzecznikiem narodowej anty rzymskiej polityki pośród Gotów - Polityka ta zmierzała rzekomo do zdobycia jakiegoś kraju na ziemiach rzymskich, jako nowej ojczyzny i uniezależnienia się od Rzymian. Koncepcja opiera się na późnym przekazie Jordanesa. Lecz Jordanes nie może żadną miarą
reprezentować autentycznej tradycji wizygockiej. Możemy natomiast stwierdzić, że sam Alaryk dążył konsekwentnie do uzyskania rzymskiego stopnia wojskowego magister militum i związanego z tern stanowiska w państwie dla swojej osoby, oraz pozycji w armji dla swych Gotów -
Jeżeli dążył do obsadzenia nowych, nieeksploatowanych dotąd przez inwazję terenów, to wyobrażał sobie taką eksploatację w formie utartej w czasach późniejszych hospitalitas a więc w ramach rzymskich. Absolutnie nie jest podobny do Chlodwiga. Nawet przekaz Jordanesa nie
dozwala na imputowanie mu chęci założenia samodzielnego państwa. Jeżeli przy tym był rex, jak inni przywódcy germańscy, których wędrówka narodów wtłoczyła na obszar cesarstwa, oznacza to jedynie formę dowodzenia nad swemi hordami — populi; nie może być uważane za restytucję dawnego narodowego tj. plemiennego gockiego królestwa Amalów.

W tej epoce może być mowa o nacjonalizmie rzymskim. Ale realite des choses zabrania przypisywania przywódcom, czy masom germańskim tendencji narodowych, do czego owe elementy w tym czasie jeszcze nie były zdolne. Jeżeli tedy asymilacja czynnika wizygockiego w końcu
IV-go wieku leżała w dziedzinie możliwości, to badanie dziejów Stylichona i jego partnera Alaryka musi się odbywać pod tym kątem patrzenia, dlaczego nie powiódł się proces asymilacyjny.

W tym miejscu pora na najogólniejsze zaznaczenie wielce interesującego zjawiska, jakie stanowi rozwój nacjonalizmu w ówczesnym społeczeństwie rzymskim. Nacjonalizm, który przejawiał się równocześnie w Konstantynopolu i w Rzymie, na dworze i w łonie senatu,
a także w literaturze, zdołał sparaliżować proces asymilacji, jednak okazał się zbyt słaby, aby przeprowadzić swój własny program tj. oczyszczenie państwa z elementów germańskich. W bezpośrednim związku ze spotęgowaniem tendencji nacjonalistycznych, pozostaje kwestja rozłamu między Konstantynopolem a Rzymem wzgl. Mediolanem. Rozmyślnie formułujemy w ten sposób zagadnienie, nie mówiąc o rozpadzie cesarstwa na wschodnio i zachodnio-rzymskie. Komunałem bowiem we współczesnej nauce stało się zapatrywanie, że ten rozpad nie nastąpił w r. 395, ani w czasach bezpośrednio późniejszych. Podział cesarstwa na partes Occidentis i Orientis, z przewagą hellenistycznego Wschodu, datuje się od czasów Dioklecjana, jednak definitywnego rozpadu nie było. Justynian i jego następcy na stałe połączyli w swych rękach Rzym z Konstantynopolem. Proces ewolucji od cesarstwa rzymskiego do bizantyńskiego odbywał się w ciągu dłuższego okresu od założenia  Konstantynopola (jednak wpływ elementu hellenistycznego datuje się od pierwszych czasów cesarstwa), aż do grecyzacji państwa za Tyberiusza
i Maurycego, a zwłaszcza Herakliusza. Dla stwierdzenia, w jakim stadium ten proces znajdował się za synów Teodozjusza, warto zaznaczyć, że Konstantynopol za panowania Arkadiusza pozostawał pod preponderancją elementów zachodnich: łacińskich, a częściowo germańskich,
jaką przyniosło oczywiście panowanie dynastji Teodozjańskiej pochodzenia zachodniego - Arkadiusz należał do rodziny hiszpańskiej, jego wielkorządca Rufinus pochodził z Elusy galijskiej, małżonka cesarza, piękna blondynka Eudoksja była córką Flawiusza Bautona, rodowitego Franka. Następca Rufinusa Eutropius był wprawdzie niewolnikiem syryjskim, ale pozostawał w ścisłym związku z cesarzową pochodzenia germańskiego, a nawet przez jakiś czas był narzędziem polityki Stylichona. Po zabójstwie Rufinusa terroryzuje Konstantynopol rodak
Alaryka i sprzymierzeniec Stylichona, wódz gocki Gainas. Po upadku Eutropiusa dochodzą do rządów Aurelianusz i Cesariusz, synowie Taurusa z Italii. Element grecki nie odgrywa roli w składzie ośrodka rządzącego. Przeciwnie greckie są czynniki, uprawiające opozycję przeciwko
dworskiemu rządom córki Bautona (z jednej strony obóz pogański, czyli Helleni par excellence, z drugiej strony kościelna partia Joannitów). A więc ewolucja na drodze do grecyzacji cesarstwa na wschodzie, czyli do bizantynizmu jeszcze nie posunęła się daleko naprzód.

Istotną przyczynę rozłamu między Stylichonem, a rządem konstantynopolitańskim stanowi przeciwieństwo polityczne między temi dwoma czynnikami, przy czym należy podkreślić, że w Konstantynopolu nacjonalizm zwyciężył wcześniej. Kierunek nacjonalistyczny, tj. anty germański
reprezentowały w tym czasie zarówno sfery dworskie, jak i opozycja senatorska. Nacjonalizm dworski był zarazem chrześcijański, ściślej katolicki. Zabarwienie wyznaniowe stanowiło jego siłę, natomiast obóz pogański był już za słaby, aby prowadzić konsekwentną działalność polityczną. Dlatego podnosząc rolę nacjonalizmu, mamy na myśli kierunek dworski. Rzeczniczką jego była mimo swego pochodzenia właśnie Eudoksja, córka Bautona z plemienia Franków. Nacjonalizm dworski zwrócił się przeciw Stylichonowi najpierw na Wschodzie, powodując nieuchronny konflikt obu rządów, następnie zaatakował go na Zachodzie i zdołał obalić patrycjusza. Jednak rola tego prądu, szczególnie na Zachodzie, była wyłącznie negatywna. Pozytywnego programu polityki państwowej nie zdołał stworzyć, jak o tem pouczają dzieje cesarstwa zachodniego po upadku Stylichona.

---

tagi: rzym  wandalowie  stylichon  anryk 

	Pioter
	15 maja 2024 04:15

18     831    6 zaloguj sie by polubić